Czym jest naruszenie dóbr osobistych?

Naruszenie dóbr osobistych jest często przyczyną konfliktów pomiędzy celebrytami a np. wydawcami książek czy redaktorami serwisów plotkarskich. Warto jednak pamiętać, że nie są to jedyne sytuacje, w których mamy do czynienia z naruszeniem dóbr osobistych. Kwestię tę reguluje Kodeks cywilny.

Z niniejszego artykułu dowiesz się czym są dobra osobiste, na czym polega ich naruszenie oraz jakie są tego konsekwencje.

Czym są dobra osobiste?

Niestety, polskie ustawodawstwo nie zawiera jednoznacznej definicji tego, czym są dobra osobiste. Co do zasady stwierdza się bowiem, że jest to katalog niezamknięty, którego zakres pojęciowy zmienia się wraz ze zmianami zachodzącymi w społeczeństwie.

Dobra osobiste w przepisach kodeksu cywilnego

Najbliższa definicji jest treść art. 23 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że „dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.”

Jak jednak widać, powyższy artykuł zawiera jedynie przykłady tego, co można zaliczyć do dóbr osobistych. Nie podaje on jednak dokładnej definicji tego pojęcia. Dlatego, aby dowiedzieć się więcej, warto sięgnąć do orzecznictwa.

Dobra osobiste w orzecznictwie

W tym kontekście należy przytoczyć orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 2021 r., w którym Sąd ten rozstrzygał kwestię, czy prawo do mieszkania w miejscu z czystym powietrzem stanowi dobro osobiste. Pytanie to zostało mu przedstawione przez orzekający w niniejszej sprawie Sąd Okręgowy. Organ ten stwierdził bowiem, że „katalog dóbr osobistych wymienionych w art. 23 k.c. nie jest zamknięty i niezmienny. Powinien być ustalany z uwzględnieniem wartości uznawanych w społeczeństwie w chwili orzekania. W orzecznictwie i doktrynie stale odkrywane są nowe postacie dóbr osobistych„.

I chociaż prawo do życia w czystym powietrzu nie zostało uznane za samodzielne dobro osobiste, wskazanie, że zakres pojęciowy dóbr osobistych ulega zmianom wraz z zachodzącymi zmianami społecznymi, miało kluczowe znaczenie dla określenia tego, co można zaliczyć do dóbr osobistych.

Przykłady dóbr osobistych

Aby zilustrować szeroki zakres pojęciowy tego terminu, oto kilka przykładów praw osobistych, które pojawiły się w doktrynie:

• życie,
• zdrowie psychiczne,
• nietykalność cielesna,
• swoboda sumienia i wyznania,
• stan cywilny.

Ponownie podkreślamy jednak, że lista ta nie jest zamknięta.

Kiedy można mówić o naruszeniu dóbr osobistych?

Kodeks cywilny stanowi, że każdy, czyje dobro osobiste zostało naruszone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. Istotne w tym przypadku jest jednak ustalenie, co dokładnie stanowi naruszenie dobra osobistego.

Niestety, podobnie jak w przypadku definicji dobra osobistego, opisanie konkretnych sytuacji, w których dochodzi do jego naruszenia, jest dość problematyczne. Wynika to z faktu, że, jak już wspomnieliśmy, katalog tych dóbr nie jest zamknięty, a co za tym idzie, lista przykładów naruszeń dóbr osobistych również stale się poszerza. Świadczy o tym chociażby przytoczone powyżej orzeczenie, które wskazuje, że często nawet sądy mają wątpliwości co do tego, jaka powinna być ich linia orzecznicza w tej kwestii.

Niemniej jednak, zawsze zadając sobie pytanie czy mamy do czynienia z ochroną dóbr osobistych, powinniśmy zweryfikować przede wszystkim to, czy popełniony czyn był:

• bezprawny,
• sprzeczny z ogólnie przyjętymi zasadami współżycia społecznego.

Zaistnienie tych dwóch czynników jest bowiem konieczne, aby sprawa mogła być w ogóle rozpatrywana pod kątem naruszenia dóbr osobistych.

Naruszenie dóbr osobistych – przykłady

Aby zilustrować, jakie działania mogą mieścić się w kategorii naruszenia dóbr osobistych, przywołajmy kilka przykładów sytuacji, które zostały tak zakwalifikowane w orzecznictwie w przeszłości:

• publikowanie czyjejś korespondencji w internecie,
• znieważenie kogoś na łamach gazety,
• bezpodstawne kwestionowanie czyichś kompetencji zawodowych w telewizji,
• wykorzystanie czyjegoś wizerunku bez jego zgody.

To jednak tylko kilka z możliwych scenariuszy, w których doszło do naruszenia dóbr osobistych. Decydujące w tej materii jest zawsze istnienie obiektywnych przesłanek wskazujących na to, że przepisy Kodeksu cywilnego rzeczywiście zostały naruszone oraz linia orzecznicza sądów.

Co grozi za naruszenie dóbr osobistych?

W sprawach dotyczących naruszenia dóbr osobistych bardzo często zdarza się, że strona winna musi publicznie przeprosić poszkodowanego. Nie jest to jednak jedyna możliwa konsekwencja takiego działania. Kodeks stanowi bowiem, że w razie dokonanego naruszenia pokrzywdzony może żądać, „ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków”.

Naprawienie szkody może nastąpić na różne sposoby. Owszem, jednym z nich może być złożenie stosownego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie, jednakże może to być również zapłata zadośćuczynienia pieniężnego lub uiszczenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Ponadto, jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

Czym są zasady ogólne?

Chcąc poznać „ogólne zasady” obowiązujące przy naprawieniu szkody, należy sięgnąć do odpowiedniego artykułu Kodeksu cywilnego. Otóż przepisy stanowią, że naprawienie szkody powinno nastąpić na jeden z dwóch sposobów:

• poprzez przywrócenie stanu poprzedniego,
• przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej.

Przy czym, jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty jego ustalenia, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę innych cen.

Naruszenie dóbr osobistych a zniesławienie, zniewaga i fałszywe oskarżenie

Naruszenie dóbr osobistych jest często łączone z przestępstwem zniesławienia lub zniewagi. Dzieje się tak dlatego, że co do zasady popełnienie tych dwóch czynów wiąże się z naruszeniem czyjegoś dobra osobistego, a co za tym idzie, poszkodowani, chcąc dochodzić swoich praw, mogą powoływać się także na przepisy Kodeksu cywilnego. Istnieją jednak pewne kluczowe różnice pomiędzy pozwem o ochronę dóbr osobistych a aktem oskarżenia w sprawie o zniesławienie lub zniewagę.

Po pierwsze, ochrona dóbr osobistych zawarta jest w Kodeksie cywilnym, podczas gdy zniesławienie i zniewaga znajdują się w Kodeksie karnym. Oznacza to, że postępowanie w tych dwóch sprawach będzie inne i pociągnie za sobą inne konsekwencje. Otóż w przypadku naruszenia dóbr osobistych sąd może zasądzić zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Z kolei w przypadku zniesławienia lub zniewagi karą może być grzywna, ograniczenie lub nawet pozbawienie wolności. Ponadto naruszenie dóbr osobistych jest pojęciem dość szerokim, którego interpretacja zależy w dużej mierze od linii orzeczniczej. Natomiast do ścigania przestępstwa zniesławienia lub zniewagi konieczne jest zaistnienie określonych okoliczności, takich jak narażenie na utratę zaufania publicznego (zniesławienie) lub znieważenie osoby z zamiarem, aby zniewaga dotarła do tej osoby (zniewaga).

Podstawy prawne

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 2021 r. w sprawie III CZP 27/20