Mimo młodego wieku małoletni często popełniają czyny karalne zawarte w przepisach Kodeksu karnego. Niemniej jednak, ze względu na ich wciąż rozwijające się umysły, prawo przewiduje dla nich inne traktowanie niż dla osoby dorosłej, a co za tym idzie, inne będą również konsekwencje ich czynów.
SPIS TREŚCI:
W tym artykule dowiesz się, jak w polskim prawie uregulowana jest odpowiedzialność karna nieletnich.
Kim jest nieletni?
Zanim jednak przejdziemy do tego, jakie konsekwencje grożą nieletnim za popełnienie czynów karalnych, w pierwszej kolejności należy zdefiniować, kim właściwie jest nieletni.
Wprawdzie ustawa nie zawiera definicji wprost, ale na podstawie treści poszczególnych artykułów Kodeksu karnego można wnioskować, że pojęcie nieletniego odnosi się do osób, które nie ukończyły 17 roku życia. Wynika to choćby z treści rozdziału dotyczącego postępowania w sprawach nieletnich.
Nieletni a małoletni
Bardzo często pojawia się problem z rozróżnieniem pojęcia małoletniego i nieletniego. Oba te pojęcia są bowiem powszechnie używane w nomenklaturze prawniczej.
Główna różnica pomiędzy małoletnim a nieletnim polega na tym, że ten pierwszy jest ujęty w Kodeksie cywilnym, a ten drugi w Kodeksie karnym. Ponadto, jak już wspomnieliśmy, nieletni to osoba, która nie ukończyła 17 lat, podczas gdy małoletni w świetle prawa cywilnego to osoba, która nie ukończyła jeszcze 18 lat, a zatem nie osiągnęła pełnoletności.
Czy nieletni może ponieść odpowiedzialność karną?
Kwestia odpowiedzialności karnej nieletnich jest dyskusyjna, ponieważ teoretycznie mogą oni zostać pociągnięci do odpowiedzialności karnej, ale należy przy tym mieć na uwadze kilka istotnych kwestii, a mianowicie:
- nieletni poniżej 13 roku życia nie podlega karze,
- nieletni w wieku od 13 do 17 lat nie podlega karze, jeżeli popełnił czyn zabroniony bez rozeznania.
Ponadto nieletni podlegający odpowiedzialności karnej są zazwyczaj traktowani znacznie łagodniej niż dorośli.
Co oznacza popełnienie czynu zabronionego z rozeznaniem?
Popełnienie czynu zabronionego z rozeznaniem jest warunkiem pociągnięcia nieletniego w wieku od 13 do 17 lat do odpowiedzialności karnej. Kwestia ta może być jednak dla wielu osób niejasna. Najważniejszym czynnikiem jest tu bowiem stopień rozwoju umysłowego i emocjonalnego sprawcy. Oznacza to, że prowadząc przeciwko niemu postępowanie, należy zbadać, czy jest on zdolny do podejmowania świadomych decyzji i samodzielnego osądu, przede wszystkim w zakresie moralności.
Jakie kary mogą być orzekane wobec nieletnich?
Jeśli sąd uzna, że nieletni w wieku od 13 do 17 lat świadomie i z pełnym rozeznaniem popełnił przestępstwo, co do zasady skieruje go do ośrodka poprawczego lub zastosuje środki wychowawcze.
Co to są środki wychowawcze?
Katalog środków wychowawczych został określony w ustawie z dnia 9 czerwca 2022 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Należą do nich:
- upomnienie;
- zobowiązanie do określonego postępowania (np. do naprawienia wyrządzonej szkody, do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, do wykonania prac społecznych);
- nadzór odpowiedzialny rodziców albo opiekuna nieletniego;
- nadzór organizacji społecznej;
- nadzór kuratora sądowego;
- skierowanie do ośrodka kuratorskiego;
- przepadek;
- umieszczenie w rodzinie zastępczej zawodowej specjalistycznej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim, zwanej dalej „rodziną zastępczą zawodową”;
- umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym;
- umieszczenie w okręgowym ośrodku wychowawczym.
Należy przy tym podkreślić, że sąd może zmienić lub uchylić zastosowane środki wychowawcze, o ile przemawiają za tym względy wychowawcze.
Czy nieletni poniżej 13 roku życia w ogóle nie ponosi odpowiedzialności karnej?
Jak już wspomnieliśmy, popełnienie czynu karalnego przez nieletniego poniżej 13 roku życia nie podlega karze. Niemniej jednak sąd może uznać jego działania za przejaw demoralizacji i nakazać zastosowanie któregoś z wyżej wymienionych środków wychowawczych.
Kiedy odpowiedzialność prawną ponoszą rodzice?
Warto również zauważyć, że w postępowaniu w sprawach nieletnich sąd może również orzec o nałożeniu pewnych obowiązków i kar na rodziców. Wynika to z faktu, że zgodnie z prawem rodzice bądź opiekunowie prawni są odpowiedzialni za to, aby ich nieletnie dzieci przestrzegały porządku prawnego. Tak więc, jeśli syn lub córka popełni czyn zabroniony, może zostać na nich nałożony obowiązek poprawy warunków wychowawczych lub naprawienia wyrządzonej szkody.
Ponadto, jeżeli rodzice nie wywiązują się z nałożonych na nich obowiązków, sąd może orzec karę grzywny w wysokości od 500 do 1 500 zł.
Czy są sytuacje, w których nieletni podlega takiej samej karze jak dorosły?
Choć co do zasady odpowiedzialność prawna nieletnich jest bardzo ograniczona, Kodeks karny przewiduje, że w przypadku popełnienia określonych czynów zabronionych możliwe jest osądzenie nieletniego jak osoby dorosłej. Warunkiem jest jednak ukończenie przez niego 15 roku życia, oraz to, by przemawiały za tym okoliczności sprawy i stopień rozwoju sprawcy.
Czyny zabronione, o których mowa to:
- zamach na życie Prezydenta Republiki;
- zabójstwo;
- spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu;
- spowodowanie niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób albo mienia w wielkich rozmiarach;
- przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym przy użyciu podstępu lub siły;
- spowodowanie katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach;
- gwałt (zbiorowy, na osobie poniżej 15 roku życia i na rodzeństwie) oraz gwałt ze szczególnym okrucieństwem;
- użycie broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu lub środka obezwładniającego, popełnienie czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego, jeżeli nastąpił skutek w postaci ciężkiego uszkodzenia ciała funkcjonariusza publicznego;
- wzięcie lub przetrzymywanie zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej lub grupy osób do określonego zachowania;
- kradzież z użyciem przemocy.
Podstawy prawne
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich
